Айбары асқақ Ата заң
- 30 тамыз – Конституция күні!
- ЖАҢА ҚАЗАҚСТАН
Ата Заңымыз ел бірлігін және адамның ар-ұжданы мен абыройына қол сұғуға болмайтынын негіздеп, кемсітудің кез-келген түріне тыйым салу арқылы ұлтымызды ұйыстырады. Осы басты ұстанымдар баға жетпес байлығымыз – ішкі саяси тұрақтылықты қамтамасыз етеді. Тәуелсіздік рухы әрбір жолында көрініс тапқан Конституциямызға құрмет халқымызға тән отаншылдықтың арқауына айналып отыр.
Қасым-Жомарт ТОҚАЕВ.
Конституциялық реформа Негізгі Заңды айтарлықтай жаңартты
З0 тамызда Қазақстан халқы Конституция күнін атап өтеді. ҚР қолданыстағы Конституциясы қабылданған күннен бастап 27 жыл өтті. Осы кезеңде Қазақстанның Негізгі Заңы өз дамуының елеулі эволюциялық жолынан өтті. Алайда, қарапайым азаматтар, азаматтық қоғам тарапынан Конституцияға деген қызығушылық бұлжытпай артып келеді, бұл біздің көзқарасымыз бойынша, әсіресе қаңтардағы қайғылы оқиғалардан және кейіннен ҚР Президенті Қ.К. Тоқаевтың өзінің мазмұны бойынша революциялық сипаттағы Қазақстан халқына арнаған Наурыз Жолдауынан кейін қазақстандық қоғамның үдемелі саясиландырылуына байланысты деп ойлаймыз.Жақында елімізде өткен конституциялық реформа саяси жүйені жетілдіруге қатысты Негізгі Заңды айтарлықтай жаңартты.
Тұжырымдамалық саяси-құқықтық құжат
Негізгі Заңда бекітілген нормалар қатып қалған құқықтық мәселе болып қала алмайды. Қазақстандағы конституциялық заңнаманың одан әрі дамуы мен жетілуіне ықпал етуі мүмкін ережелерді белгілей отырып, адамзат пен мемлекеттің прогресі, атап айтқанда, заңнамадағы, оның ішінде конституциялық заңнамадағы өзгерістерді болжайды, бұл уақыт талаптарына барынша толық жауап береді деп нық сеніммен айтуға болады. Айталық, академик Ғ.С. Сапарғалиев Қазақстандағы конституциялық құқық саласы қайраткерлерінің бірі бола отырып (ол Негізгі Заң жобасын әзірлеушілердің бірі болған), Конституцияның бастапқы редакциясы бүлінбеген түрінде болуы тиіс деп есептеген. Оған, мысалы, Америка Құрама Штаттарындағыдай, тек түзетулер енгізілуі керек. Осы мемлекеттің негізін қалаушы-әкелер бұл құжатты ұрпақ үшін сақтау қажет деп санады.
Конституция – қоғам мен мемлекеттің ұзақ мерзімді болашаққа дамуын айқындайтын тұжырымдамалық саяси-құқықтық құжат екені даусыз. Қоғамның оң дамуы оның табиғаты бойынша қаншалықты прогрессивті және демократиялық екеніне байланысты. Конституцияның ережелері негізінде ағымдағы заңнама да дамуда, яғни Негізгі Заңның нормалары қоғамдық қатынастарды реттейтін барлық нормативтік құқықтық актілерді қалыптастыру мен дамыту үшін негіз болып табылады.
Қазақстан Республикасы Конституциясының құқықтық нормалары мемлекет пен қоғам өмірінің барлық: саяси, экономикалық, әлеуметтік, мәдени салаларына қатысты. Әрине, Негізгі Заңның құқықтық нормалары әлеуметтік қатынастардың маңызды, негізгі аспектілерін ғана реттейді. Осымен Қазақстан Республикасы Конституциясының құқықтық нормалары құқықтың басқа салаларының құқықтық нормаларынан оларды дамыту көзі бола отырып ерекшеленеді.
Қазақстан Республикасы Конституциясының конституциялық құқықтың басқа көздерімен салыстырғанда жоғары заңдық күші, тікелей ықпалы бар және Қазақстанның бүкіл аумағында қолданылады. Қазақстан Республикасында қабылданатын заңдар мен басқа да нормативтік құқықтық актілер Конституцияны негізге алуға тиіс және оған қайшы келмеуге тиіс. Егер олар Конституцияға қайшы келсе, онда олар жарамсыз және қолданылмауы керек. Елдің Негізгі Заңында оның ережелерінің ең жоғары заңды күшін қамтамасыз ету кепілдіктері белгіленген.
Қазақстан Республикасы Конституциясының тек конституциялық құқықтың ғана емес, сонымен қатар құқықтың барлық басқа салаларының негізгі көзі ретіндегі маңызы онда халықтың мемлекеттік еркі, оның құқықтық демократиялық мемлекет құруға, әлемдік қоғамдастықтың тең құқылы мүшесі болуға деген ұмтылысы тікелей жүзеге асуымен түсіндіріледі. Мемлекеттің бұл актісі басқа құқық көздерінен ерекшеленеді және ол тек мемлекеттің ғана емес, тұтастай алғанда қоғамның да, әрбір азаматтың да Негізгі Заңы болып табылады. Басқа нормативтік құқықтық актілер қоғамдық өмірдің жекелеген жақтарына қатысты. Айталық, Қазақстан Республикасы Конституциясының идеялары, қағидаттары, құқықтық нормалары бүкіл қоғам өмірінің неғұрлым елеулі аспектілерін реттейді: әрбір адамға, азаматқа, қоғамдық бастаманың барлық субъектілеріне (бірлестіктерге, қозғалыстарға, өзін-өзі басқару органдарына және т.б.) қатысты болады. Қазақстандағы тәуелсіздік пен егемендіктің 30 жылдан астам жетістіктері мен жеңістері елдегі конституциялық құрылыстың тұтастай алғанда дұрыс жолмен өткенін көрсетті.
Тұрақтылық үшін негіз құрды
Өз кезегінде, біздің еліміздің прогрессивті демократиялық дамуына кедергі келтіретін тоқырау және басқа да жағымсыз құбылыстар ішінара жойылған және соңғы конституциялық реформамен жаңғыртылған Конституцияның кейбір жетілмеген нормаларымен де байланысты.
Әрине, егер біз Қазақстанның КСР Одағы ыдыраған және тәуелсіздік алған кезеңдегі бастапқы сөрелік жағдайын және елдің қазіргі құқықтық, саяси, экономикалық, әлеуметтік жағдайын салыстыратын болсақ, онда экономиканы дамыту және қоғамды демократияландыру тұрғысынан елеулі прогресс, яғни ілгерілеушілік бар. Жағдайдың басқаша болмай осылай болуы – Негізгі Заңның тікелей еңбегі. Конституция елде тек демократияны ғана емес, әлеуметтік, экономикалық және өзге де реформаларды қарышты дамыту үшін жағдай жасады. Ең бастысы, ол, басқа посткеңестік елдер туралы айтпағанда, біздің мемлекетіміздегі тұрақтылыққа ықпал етті.
Ұлтаралық және конфессияаралық қатынастарды орнататын нормаларды анықтай отырып, қолданыстағы Конституция тұрақтылық үшін негіз құрды, өйткені онда ұлтаралық алауыздықты қоздыратын немесе билік пен халық арасындағы революциялық қарама-қайшылыққа ықпал ететін прецеденттер жоқ. Нәтижесі айқын: тәжірибе көрсетіп отырғандай, Қазақстан қазіргі кезеңде Орталық Азияның неғұрлым тұрақты және экономикалық тұрғыдан дамыған мемлекеті болып табылады.
Негізгі Заң өзіне ұқыпты қарауды талап ететіндігімен келісу керек, оның жобасын дайындау кезінде елдегі барлық ғылыми-теориялық және практикалық әлеуетті пайдалану қажет. Конституция өзінің ішінде баяндаудың толық еместігінен, қарама-қайшылықтан және екі ұштылықтан зардап шегетін қандай да бір нормаларды сақтауға құқығы жоқ.
Сонымен бірге, бұл жерде Конституция жобасын дайындауға кәсіби мамандар, ең алдымен конституциялық құқықты зерттеуде мол тәжірибесі бар ғалымдар қатысуы керек. Жобасы бір айда немесе одан да аз уақытта дайындалған Конституцияны тез арада қабылдауға болмайды. Әрине, Конституция жобасында бүкіл халықтың емес, белгілі бір саяси күштердің, жеке тұлғалардың мүдделеріне қызмет етуге арналған ережелер мен идеяларды құру мүмкін емес.
Осылайша, Конституция қатып қалған құқықтық материя бола алмайды, ол қоғамда болып жатқан өзгерістермен бірге өзгереді. Бүгінде, мысалы, Қазақстанда жергілікті өзін-өзі басқаруды одан әрі дамыту қажеттілігі туралы өткір мәселе тұр. Бұл институт азаматтық қоғам мен мемлекеттің тоғысында орналасқан. Оның үстіне, бұл институт азаматтық қоғамға көбірек жақын деп айтуға негіз бар. Бұл тіпті оның атауынан – өзін-өзі басқарудан туындайды. Біз қатысу (патриципация) туралы, яғни жергілікті мәселелерді өз бетінше және өз жауапкершілігімен шешетін өзін-өзі басқарудың қоғамдық ұйымы туралы айтамыз. Бірақ бұл институттың нәтижелі дамуы үшін оған қаржы-экономикалық негіз құру қажет. Бұған Конституцияда мемлекеттік және жеке меншікпен қатар, жергілікті өзін-өзі басқару органдары басқаратын муниципалды меншіктің бекітілуі ықпал етуі мүмкін. Дәл осы жаңалық Қазақстандағы жергілікті өзін-өзі басқарудың прогрессивті дамуына түрткі бола алады. Мысалы, «Қазақстан-2050» Стратегиясында» жергілікті өзін-өзі басқару жүйесін түбегейлі реформалау қажеттігі атап өтілген. Ал, наурыз айындағы Қазақстан халқына Жолдауында ҚР Президенті Қасым–Жомарт Тоқаев ең алдымен мемлекет пен жергілікті өзін-өзі басқару органдары функцияларының аражігін тиімді ажырату қажеттігіне назар аударды. «Жергілікті өзін-өзі басқарудың мықты жүйесі – азаматтардың туған елді мекендегі өмір сапасын жақсартуға тікелей қатысуының базалық негізі екенін түсіну керек» деп атап өтті Президент.
Конституцияны жетілдіру керек
Мұның бәрін, біздің ойымызша, Негізгі Заңға белгілі бір өзгерістер мен толықтырулар енгізу арқылы ғана жасауға болады, бұл ішінара соңғы конституциялық реформа кезінде жасалды. Себебі, жергілікті өзін-өзі басқару – бұл халықтың жергілікті маңызы бар белгілі бір міндеттерді өз жауапкершілігімен шешуге арналған институты, демек бұл азаматтық қоғам институты. Бірақ жергілікті өзін-өзі басқаруды ешбір жағдайда мемлекеттен бөлек қарастыруға болмайды.
Жергілікті өзін-өзі басқарудың мемлекеттік органдармен қарым-қатынасын дұрыс құру үшін белгілі бір мемлекеттік өкілеттіктерді, атап айтқанда, әлеуметтік-экономикалық сипаттағы жергілікті өзін-өзі басқару органдарына заңды түрде беру қажет. Бұдан әрі мемлекеттік билік органдары мен жергілікті өзін-өзі басқару функцияларының аражігін ажырату қағидатын конституциялық тұрғыдан бекіту қажет. Онсыз жергілікті өзін-өзі басқарудың нормативтік-құқықтық базасын дамыту тиісті дәрежеге ие болмайды.
Біздің елімізде қоғамдық тұрақтылықты, ұлтаралық және конфессияаралық келісімді қамтамасыз етудің, қазақ сәйкестігін және жалпы қазақстандық патриотизмді қалыптастырудың қазақстандық моделі қалыптасты. Осы үлгі аясында Қазақстанда тұратын барлық этностарды одан әрі дамыту үшін белгілі бір мүмкіндіктер жасалған. Бұл тұрғыда ұлтаралық қатынастарды үйлестірудің және мәдени сан алуандықты сақтаудың бірегей тетігі – Қазақстан халқы Ассамблеясы өзінің айнымас рөлін атқарады. Алайда егемендігімізді қорғауды, тұрақтылықты, ұлтаралық келісімді және т.б. қамтамасыз етуді реттейтін кейбір конституциялық құрылымдар, біздің ойымызша, жаңғыртуды талап етеді.
Әрі қарай, Негізгі Заңымызды мұқият зерделер болсақ, 29 және 30-баптарды жаңа ұғымда қарастырған жөн сияқты. Жиырма тоғызыншы бап ҚР азаматтарының денсаулығын сақтауға құқығы бар екенін айтады. Бұл жақсы, бірақ бүгінде ҚР аумағында шетел азаматтары, азаматтығы жоқ адамдар, сондай-ақ шетелден жақында келген отандастарымыз бар. Конституцияның прогрессивтілігі оның барлық осы санаттарға тікелей қолданылуын таратудан тұрады деп ойлау керек. Сондықтан осы баптың басталуын «ҚР-дағы әрбір адамның денсаулығын сақтауға құқығы бар» деп тұжырымдаған дұрысырақ болар еді.
Бұл 30-бапқа да қатысты. Онда ҚР азаматтарына мемлекеттік оқу орындарында тегін орта білім алуға кепілдік беріледі, орта білім барлық адамдар үшін міндетті және т.б. Біз әлеуметтік, құқықтық, демократиялық мемлекет құрсақ, «білім алу құқығы ҚР аумағында заңды түрде жүрген әрбір адамға қолданылуы тиіс» деп тұжырымдауға болады.
Қазақстанның қазіргі саяси басшылығының көші-қон және отандастардың Қазақстанның ауқымды аумақтарына қоныс аударуы тұрғысынан көреген бағытының стратегиялық және саяси мәні зор, сондықтан ол тек әлеуметтік тұрғыдан ғана қамтамасыз етілмеуі тиіс, бұл Конституцияның кейбір нормаларында баянды етілуге тиіс. Айталық, «ҚР-дағы әркімнің білім алуға құқығы бар: және жеке ережемен «ҚР азаматтарының заңда белгіленген тәртіппен тегін білім алуға құқығы бар» деп жазу керек.
Мемлекет ұмтылуға тиіс басым мақсат
ҚР Конституциясының 1-бабы Қазақстанды құқықтық, демократиялық, зайырлы және әлеуметтік мемлекет ретінде жариялайды деген тіркестегі «ретінде» сөзіне назар аударыңыз. ТМД-ның басқа елдерінің, атап айтқанда, Қырғызстанның Конституциясында Қырғыз Республикасының демократиялық, құқықтық, зайырлы, әлеуметтік мемлекет екендігі тікелей көрсетілген. Қисынды тұрғыдан алғанда, онда демократиялық қоғам мен құқықтық мемлекет құрылды. Бірақ, кешіріңіз, құқықтық мемлекет – бұл адамзат өмір бойы ұмтылатын жайбарақат, бақытты өмір. Құқықтық мемлекет бүгінде әлемнің бірде-бір елінде құрылмаған. Қарапайым тілге аударғанда бұл сыбайлас жемқорлық, адам құқықтары мен бостандықтарының қандай-да бір түрде бұзылуы және басқа да көптеген, соның ішінде құқықтық сана мен құқықтық нигилизммен байланысты, мәселелер әлемнің барлық елдерінде орын алатындығын білдіреді.
«Ретінде» деген тұжырым демократиялық, құқықтық, зайырлы және әлеуметтік мемлекет құру жолымен ғана жүріп келе жатқанымызды білдіреді, бірақ Қазақстанда мұндай мемлекет құрылды деп ешбір жағдайда айта алмаймыз. Бұл – кез келген мемлекет ұмтылуға тиіс басым мақсат. Кез келген мемлекеттің Конституциялары халықтың менталитетін көрсетеді және оның сәулетшілері мен әзірлеушілері егер бірінші болмаса, онда алыс және соңғы емес, кезекте осы фактордан туындайды деп айтуға негіз бар. Конституция, Негізгі Заң бола отырып, ел дамуының басым бағыттарын көрсетіп қана қоймай, сонымен бірге ғасырлар бойы қалыптасқан салт-дәстүрлерді қандай да бір жолмен немесе басқаша түрде бекітуі керек. Мысалы, көшпелі халықтардың (айталық, қазақтардың) менталитеті Конституциялық ережелерде қалай көрініс табуы мүмкін екенін қарастыру орынды ма? Қазақтар – бостандықты сүйетін халық және бұл, атап айтқанда, жыныстық теңдік сияқты нормада көрініс тапты. Егер біз тарихқа жүгінетін болсақ, онда өткен ғасырлардағы әйелдерге деген адал да жылы көзқарас қазақ әйелдерінің ешқашан пәренже кимегендігінен және көбінесе күйеулерімен бірге сыртқы жауға қарсы соғысқа қатысуынан көрініс табады. Немесе қырғыздарды алайық. Оларда әдет-ғұрып құқығының кейбір нормалары заңнамада, соның ішінде Конституцияда да орын алған. Онда, айталық, ақсақалдар соты конституциялық түрде ресімделген. Аталған орган тұрмыстық деңгейде туындайтын қайшылықтарды шешуге көмектеседі, осылайша жалпы юрисдикция соттарын босатады. Бұл халықтың рухына ғана емес, қоғамның демократиялық дамуына да ықпал етеді. Мәселен, ақсақалдар соттары, тоқсандық комитеттер, шағын аудандар кеңестері, қоғамдық кеңестер, аумақтық қоғамдық өзін-өзі басқару органдары, басқа органдар және т.б. сияқты әр түрлі қоғамдық құрылымдарды жергілікті билік жүйесіне қосу Қырғызстандағы жергілікті өзін-өзі басқарудың ерекшелігі болып табылады. Бұл органдар проблемаларды жергілікті деңгейде шешуге ықпал етеді.
Бізде бүгінде Қазақстанда Мемлекет басшысының бастамасы бойынша Ұлттық Құрылтай институты қайта жанданып, жұмыс істей бастады.
Бұл тұжырымдама кейбір посткеңестік елдердің (көршілеріміздің) конституцияларында соңғы жүргізілген конституциялық реформалар барысында берілген.
Тағы бір ескеретін маңызды мәселе, конституциялық құқық теориясы мен құқықтық болмыс тұрғысынан ҚР Конституциясының 27-бабы 1-тармағының тұжырымы белгілі бір алаңдаушылық туғызады, оған сәйкес неке мен отбасы, ана мен әке және бала мемлекеттің қорғауында болады. Батыста, біздің ойымызша, дәстүрлі қазақ отбасы үшін түбегейлі түрде қайшы келетін және қабылданбайтын бір жынысты некені заңдастырудың және тіпті олардың бала асырап алуының өсіп келе жатқан теріс үрдісін ескере отырып, бұл, осы тармақта неке еркек пен әйел арасындағы одақ ретінде деп императивті түрде жазылуы керек және одан әрі ҚР Негізгі Заңының мәтіні бойынша сипатталады.
Бұл тұжырымдама кейбір посткеңестік елдердің (көршілеріміздің) конституцияларында соңғы жүргізілген конституциялық реформалар барысында берілген.
ҚР Конституциясының 1-бабында айтылғандай, Қазақстан өзін демократиялық, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады. Демек, мемлекет мүгедектер сияқты топтарға қамқорлық жасауға міндетті. Бірақ Конституция қоғамдық қатынастардың барлық салаларын (айталық, мүгедектердің мемлекетпен қарым-қатынасын) реттеуге міндетті емес. Онда тек бастапқы ережелер, негізгі идеялар мен принциптер бар. Осыларды негізге ала отырып, әсіресе, әлеуметтік қорғауға бағытталған ағымдағы заңнама оларды тәжірибеде жүзеге асыруы тиіс. Бұлай болған жағдайда тағы да жергілікті өзін-өзі басқаруға ораламыз. Егер оның нақты реформасы өтетін болса, онда жергілікті өзін-өзі басқару органдарының өз бюджеті, мемлекеттік өкілеттіктері болады, бұл оларға әлеуметтік саясатты да, жастардың қызметіне және кедейлер мен мүгедектерді қолдауға байланысты саясатты да іске асыруға мүмкіндік береді.
Негізгі Заңның әлеуетін күшейту керек
Елдің прогрессивті дамуы үшін қолданылып жүрген Конституцияның әлеуетін жеткілікті деп тани отырып, соған қарамастан, жоғарыда баяндалғанды негізге алып, Қазақстанның Негізгі Заңының әлеуетін күшейту керек. Бір баптың шеңберінде біздің Конституциямыздың барлық проблемалық мәселелерін (және олардың саны аз емес) баяндау мүмкін емес. Сондықтан Негізгі Заңның прогрессивтілігі туралы мемлекетте болып жатқан өзгерістер бойынша айтуға болатынын атап өткен жөн. Басқа елдердің Конституциялары туралы айтқанда, белгілі бір нормаларға ғылыми-теориялық тұрғыдан баға беруге болады, бірақ Конституцияның құқықтық идеялары мен принциптерін іске асыру, ең алдымен, халықтың әл-ауқатында көрініс табуы керек. Өйткені, халықтың әл-ауқаты – дұрыс жазылған Конституцияға тікелей байланысты. Демократиялық институттардың дамуы, көп партиялылық, экономикалық даму, мемлекеттің әлеуметтік саясаты, ең алдымен, елдің Негізгі Заңының нормаларында бекітіледі.
Ойымызды қорытындыласақ, егер еліміздің Негізгі Заңы қажетті және жеткілікті әлеуетке ие болса, саяси, әлеуметтік-экономикалық және құқықтық реформалар жүргізуді көздейтін Жаңа Қазақстанның құрылысы табысты болатыны сөзсіз.
