Діни киімдерге қатысты шектеу қойылады

ӨЗБЕКСТАН: Діни радикализммен күрес басталды ма?

Қыркүйекте біздің қоғам Өзбекстандағы діни жағдай жайлы ақпаратты көп талқылады. Ақпараттық кеңістік көрші елдегі дәстүрлі емес исламмен күресіп жатыр деген мессенд­жермен толды. Бетті тұмшалауға тыйым салынғаны жайлы ақпарат тарады. Бұдан «ислам дінімен күресіп жатыр ма?» деген сұрақтар да туындады. Қала берді, бізде де мектептегі хиджаб дауы қатар талқыланды. Бұл да отқа май құйғандай болды. Алайда, мәселе бұдан да тереңде. Мұнда исламның саясилануы, діни сенім еркіндігі мен ислам радикализмі ұғымдарының аражігін ажыра­тып алу қажет.

Заң алдында бәрі бірдей

Мемлекет құрылғаннан бері билік пен дін арасы қарама- қайшы. Мұндай қайшылықтың жарқын мысалы орта ғасыр­дағы Еуропа. Бұл кезеңді «Қараңғы Еуропа» деп те атайды. Қараңғы деп атаудың да себебі жеткілікті. Себебі, дін, яғни христиан діні қоғамның барлық саласына өктемдік етті. Ғы­лым мен білім дамыған жоқ. Христиан дінін бүркемелеп ка­толик шіркеуі билік етті. Мемлекеттерде саяси билік рим па­пасының қолында болды.

Саяси биліктің рим папасына өту процесі бірнеше ғасыр­ға созылды. Оған билік пен дін арасындағы текетірес себепші болған жоқ. Король мен оған қарсы билікке таласушы элита арасындағы бірнеше ғасырға созылған саяси қақтығыс діннің билікке келуіне жол ашты. Бұл билік институттары әлсіреген тұста діннің елдегі ықпалы күшейеді дегені.

Орта ғасырда король институты өз билігін нығайту мақса­тында католик шіркеуіне арқа сүйеді. Себебі, сол кездегі қо­ғамда діни сенімнің рөлі үлкен болатын. Осылайша халықтың көзінде легитимді билікке қол жеткізуді көздеген. Алайда, ғасырлар өте келе католик шіркеуінің билігі нығайды. Король тек қуыршақ басшыға айналды. Оның кім болатынын рим папасы шешкен.

Биліктің өз ықпалын қоғамдық институттар арқылы кү­шейту әрекеттері біздің тарихта да кездеседі. Мысалы, Қазақ хандығы тұсында сұлтандар мен билер институты алма-кезек беделді болған. Тәуке хан тұсында билердің ықпалы күшейіп, сұлтандар билігі азайды. Ал Абылай хан билік еткен тұста керісінше билер институтын әлсіретті.

Мемлекеттің әлсіреуінен радикалды діни топтардың кү­шею үрдісі кеңес үкіметі ыдыраған тұста да байқалды. Мұн­дай жағдай әсіресе Орталық Азия елдерінде белең алды. Өз­бекстан да бұл үрдістен қалыс қалған жоқ. Орталық Азия елдерінде халықтың басым көпшілігі ислам дінін ұстанады. Бұл дін христиан дініне қарағанда жас болғандықтан, әрі ұзақ уақыт кеңес үкіметінде шектенгендіктен орта ғасырдағы Еу­ропада өткен діннің саясилану үрдісінің кейбір элементтерін басынан өткеруде. Әрине, екі үрдісті салыстыруға келмес. Себебі, Орталық Азияда дін сияқты қоғамдық институт билік­ке ықпалды болмаған. Дін қоғамдық қарым-қатынасты реттеу қызметін атқарып келген. Өзбекстанда да жағдай осындай.

Билік зайырлылықты қолдайды

Зайырлылықты қарастырған кезде ислам радикализмі мен діни, оның ішінде ислам дінін ұстану еркіндігі арасын ажыра­тып алған жөн. Заң да мұны талап етеді. Егер елдің конститу­циясын сараптайтын болсақ, онда жалпы еркіндік пен қауіпсіздік ұғымдарының аражігін ажыратуға деген талпыныс бар екеніне көзіміз жетеді. Діни еркіндік болғанымен қо­ғамдық қауіпсіздікке жол берілмейді.

Конституцияның 1-бабында Өзбекстан өзін зайырлы мем­лекет ретінде мойындайтыны жайлы жазылған. Яғни елдегі қоғамдық-саяси қатынастар діни нормалармен емес, азамат­тық нормалармен реттеледі. Діни сенім еркіндігі де заңмен бекітілген. 19-бапта дініне байланысты ешкімді алалауға болмайтыны жазылған. Яғни заң алдында бәрі бірдей.

Діннің саясиланбауы жайлы да конституцияда бекітілген. Саяси құқықтар қарастырылған VIII бөлімнің 39-бабында елдің азаматтары кәсіби одақтар, саяси партиялар мен өзге қоғамдық бірлестіктерге бірігуге құқылы делінген. Бірақ бұл этникалық және діни мақсаттағы саяси партияларға қатысты емес. Конституцияның 71-бабында этникалық және діни мақ­саттағы саяси партиялардың құрылуына тыйым салынған. Осылайша діннің саясиланбауына заңмен шектеу қойылған. Бұл тек ислам дініне ғана емес барлық дінге қатысты норма.

Әндіжан елесі

«Жаңа Өзбекстанда» жаңа конституция. Қазақстандағы 2022 жылғы өткен саяси реформаларды көршіміз үлгі ретінде алған. Бүкілхалықтық референдум бізде 2022 жылдың 5 мау­сымында болған, ал онда биыл 30 сәуірде өтті. Саяси науқан елге жаңа Конституцияны әкелді. Сонау 1992 жылы қабыл­данған елдің негізгі заңының жаңа редакциясы қабылданды.

Осылайша «Ескі Өзбекстанмен» көршілер қоштасты. Алайда, ол тек қағаз жүзінде болды. Ескінің сарқыншағы, саяси қорқыныш пен үрей әлі сейілген жоқ. Сондай мәселенің бірі – діни радикализм мен экстремизм. Діни болғанда да ис­лам радикализмі. Өзбекстанда ислам радикализмінің қоғамға қауіп тудыру фактілері болған. Оған 2005 жылғы Әндіжан оқиғаларын мысал ретінде келтірсек болады. Әндіжан қала­сында 12–14 мамырда бір топ кәсіпкерлерді түрмеден босату­ды талап еткен наразылық өтті. Наразылықтардың артында «Акрамия» исламдық секта өкілдері мен оның негізін қалау­шы, әрі идеолог Акрам Юлдашев тұрған.

Акрам Юлдашев 1992 жылы көптеген елде террористік деп есептелетін «Хизбут-Тахрир» діни ұйымынан шыққан. Өзінің «Иманға жол» атты діни еңбегін жазды. Кейін ол ең­бегіне заңмен шектеу қойылды. 2005 жылдың 11 ақпанында оның идеясын қолдайтын 23 кәсіпкерге қарсы сот ісі бастал­ды. Соттың болуы да бекер емес. «Акрамия» сектасында кәсіпкерлер көп шоғырланған. Олар әлеуметтік теңдік идея­сын ұсынып, өздерінің кәсіпорындарында жұмыскерлеріне жайлы жұмыс пен жалақы берген. Қайырымдылықпен айна­лысып, халық алдында бедел жинай бастаған. Осылайша ис­ламның саясилану үрдісіне мықты тұғыр жасай бастаған.

Мұндай қоғамға қауіпті оқиға қазіргі билікті те алаңдатары сөзсіз. Сондықтан діни киімдерге қатысты шектеу қойылуда.