Қазақстанда мал санағын жүргізу керек

Ұлтық санақ дегенде көз алдымызға халық санағы келеді. Сөйтсек, ауыл шаруашылығына да ұлттық санақ жүргізіледі. Елімізде мұндай тәжірибе болған. Алайда, 30 жылда бір рет қана жүргізіліпті. Ол да болса 15 жыл алдын 2006-2007 жылдары. Мұндай санақ мындаған жыл бойы мал шаруашылығымен айналысқан халқымыз үшін қажет дүние. Ендеше, өткенге көз жүгіртейік. 15 жылда мал басы өзгерді ме, әлде кері кетті ме?..

 Мал саны әлі аз

Жалпы, қазақтың тарихында 4 рет ауыл шаруашылық санағы жүргізілген. Ол да болса Патша үкіметі мен революциядан кейін. Ең алғашқысы 1916 жылы өтті. Одан кейінгісі – 1917 жылы,  ал соңғысы – 1920 жылы жүргізілген. Бұл санақтар туралы мәлімет өте аз. Себебі, өте қарабайыр әдіснама қолданылған, әрі жиналған мәлімет өңделмеген. Сондықтан ғылыми айналымға ене қоймаған.

Тәуелсіздік алғаннан бері елімізде бір рет ауыл шаруашылығы санағы өтті. Оның өзі 15 жыл алдын 2006-2007 жылдары. Санақта ауыл шаруашылық тауар өндірушілер мен өңірлер бойынша ауыл шаруашылық техника саны туралы мәлімет келтірілген. Сондай-ақ, мал және егін шаруашылығы бойынша статистикалық мәлімет толық берілген. Әсіресе, мал санынан бөлек олар қалай бөлінгені туралы, яғни ол кімнің қолында екені көрсетіледі.

Жалпы, сол кездегі санақ пен ұлттық статистика бюросының өткен жылғы мәліметі көңілге қонбайды. Себебі, әлі күнге дейін мал басының саны аз. Тіпті, Кеңес үкіметі кезеңіндегі деңгейге жете алмай келеміз. 1990 жылғы статистика ірі қара мал 9,7 млн болған десе, өткен жылы 8,3 млн-ға жеткен. Өзге мал басы да мәз емес. Қой мен ешкі, ауыл шаруашылық құстар саны мен шошқа да сол деңгейге жетпеген. Керісінше, жылқы мен түйе саны өскен. Жылқы саны 1990 жылы 1,6 млн болса, қазір 3,7 млн-ға жетті. Ал түйе саны 143 мыңнан 254 мыңға өскен.

 Халық еттен гөрі  нанды көп тұтынады

Ұлттық статистика бюросының мәліметінше, қазақстандықтар ет өнімдерінен гөрі, нан және жарма өнімдерін көбірек жейді. Бұл бір жағынан, елдің кедейлігінің көрсеткіші. Себебі, әлемдік тәжірибеге сүйенсек, мемлекет халқы кедей болған сайын нан өнімдерін көбірек тұтынады. Екінші жағынан ет өнімдері өте аз екенін білдіреді.

2015 жылдан қазірге дейінгі статистиканы қарасақ, етті аз тұтынатынымызға көзіміз жетеді. Статистика бюросының мәліметінше, 2022 жылы әр адам жылына 128 келі нан өнімдерін тұтынады екен. Ал етті жылына әр адам 78 келіден тұтынады. Ал жалпы ет тұтыну көрсеткіші 2020 жылы көп болған. Әр адамға шаққанда 83 келіден түскен.

Етті тұтыну көлемі тіпті бүкіл әлемде өсуі мүмкін. Мұндай болжамды Экономикалық әріптестік және даму ұйымы жасап отыр. Олардың болжамы бойынша, 2030 жылға қарай жердегі әр адам жылына 35 келіге дейін ет тұтынады.

Ең өкініштісі, балық және теңіз өнімдерін өте аз тұтынатын халық екенбіз. БҰҰ 2030 жылға қарай балықты тұтыну көрсеткіші өседі деп болжауда. Олардың болжауынша, бұл көрсеткіш әлем бойынша әр адамға жылына 21 кг-ға жетеді дейді. Қазірдің өзінде бұл көрсеткіш 20 кг-ға жеткен.

Қазақстандықтар сонымен қатар, жұмыртқаны да көп тұтынады. Бұл көрсеткіш 2015 жылдан бері ұдайы өсіп келеді. Былтыр әр адам жылына орта есеппен 195 дана жұмыртқа тұтынған.

 Бағаға бақылау қажет

Қазақстандықтардың басым көпшілігі ірі қара малды тұтынады. Статистика бойынша өткен жылы сиыр етінің орташа көрсеткіші 23 кг болса, жылқы еті 6,3 кг болған. Сондықтан ірі қара мал саны мен оның етінің бағасына мемлекеттік бақылау қажет. Бағаға бақылау дегенде кеңестік реттеу емес, нарықты экономика қағидаларына сүйену қажет.

Осы мақсатта санақтан кейінгі көрсеткіш пен былтырғы санды салыстырдық. Бұл жерде өңірлер бойынша ірі қара мал санына ерекше тоқталдық. Санақтан өткеннен кейін мал саны бүгінгі күні өскен. Және де бұл тенденция бүкіл өңірлерде байқалады. Бұл жағынан Түркістан, Батыс Қазақстан және Абай облыстары көш бастап тұр. Алайда, бұл жерде Шығыс Қазақстан мен Алматы облыстарының бөлінгенін ескерген жөн. Егер ШҚО мен Абай облыстарындағы мал санын бірге есептейтін болсақ, бұл аймақ бірінші орынға шығады. Мұнда 1,1 млн бас болады. Сол сияқты, Алматы мен Жетісу облыстарында 1,1 млн-ға жетеді. Ал Түркістан облысында 1 млн бас мал бар.

 Ірі қара мал басының саны жөнінен Маңғыстау, Ұлытау мен Атырау облыстары көш соңында келеді. Маңғыстау мен Атырауға келер болсақ, мұның себебі түсінікті. Климатқа байланысты бұл өңірлерде ірі қара мал асырау қиын. Есесіне, мұнда түйелердің саны көп. Ал Ұлытау облысында жалпы мал шаруашылығына климаты тура келмейді. Сондықтан да барлық мал түрлерінің саны мұнда аз. Ең көбі жылқылар.

 Жылқы саны оңтүстікте айтарлықтай өскен

Жылқы саны бойынша Түркістан облысы көш бастап келеді. Соңғы 15 жылда 3 есе өскен. 2006-2007 жылдары 128 мың болса, былтыр 385 мыңға жеткен. Ал ең жоғары өсім Батыс Қазақстан облысына тиесілі. Осыдан 15 жыл алдын 53 мың бас болса, 2022 жылы 280 мыңға жеткен. Яғни 5 есеге өскен. Бұл көрсеткіш бойынша Маңғыстау, Ұлытау және Солтүстік Қазақстан облыстары көш соңында.

 Жайылым жер мен экология мәселесі бар

Мал шаруашылығының дамуына кедергілер жеткілікті. Мемлекеттік басқарудаға жүйесіздік, экологиялық апат, су тапшылығы мен жайылым жер  және де жем-шөп мәселелері бар. Оның үстіне мыңдаған жылғы халықтың өмір сүру салты өзгерді. Бір жайылымнан келесі жайылымға маусымдық көшіп жүру мүмкін емес. Қазір белгілі бір шаруа қожалықтарында өседі. Оларды жем-шөппен қамтамасыз ету қажет.

Урбанизация да тоқтар емес. Халық ауылдан қалаға үдере көшуде. Бұл ауылдағы адам ресурсын азайтып, маман даярлауды қажет етеді.

Сондай-ақ, қуаңшылық пен жұт мал шаруашылығын дамытуға кедергі болып отыр. Әсіресе, 2021 жылғы жағдайды еске алған жөн. Сол жылы Маңғыстау мен Қызылорда облыстарында қуаңшылық болып мал қырылды. Ресми мәліметтерге сүйенсек, мал өлімі 1700-ден асқан. Сондықтан үкімет жүйелі жұмысты қолға алуы тиіс. Бұл жерде жоғарыдағы факторларды ескерген жөн.