9-шы ТЕРРИТОРИЯ
Ядролық жарылыстың тоқтатылғанына – 30 жыл
№1 ажал ошағы
ХХІ ғасыр адамзаттың мүмкіндігінің шектеулі екенін көрсетіп берді. Уақыт саясаттың болсын, бақ-берекесін қашырып, өрлеуін тұсады. Жұмыр басты пенденің әлі де тіршілік жасау мүмкіндігі тұрғысынан қарастырсақ, соңғы жүзжылдықтың тұла бойды тітіренткен үрей мен қорқынышқа билеп алды. Адамдарды сын қауіп-қатерге төтеп беруге мәжбүрледі. Осылайша өткен ғасыр тарихта зұлымдығымен қалды. Ғасыр ішінде үш рет адамзат саны жартылай азайып барып, қалпына келді. Бүгінде соғыс жоқ, бірақ қасіреттің орны бар. Оның жан-жарасы бүгін-ертең жазылар емес.
Бүгінде адамның тағдыры екі алақанның арасында. Біреулердің ойы мен қолының қалай қимылдауына өзінің ғана емес, бүкіл адам баласының тағдыры тәуелді. Адамзаттың әрбір жаңашыл іске барарда осы әрекетім еліме, адамзатқа қаншалықты тиімді, ол бүкілғаламға зиян әкелмес пе екен деп ойлағаны жөн. Атом бомбасының атасы Сахаровтың сол бомбыны ойлап тауып, кейін оның адамзатқа келтіруі мүмкін қасіретін сезінгенде бұл тапқырлығынан бас тартып, бүкіл өмірін ядролық күшті саяси ойындарда пайдалануға қарсы болуға арнауы осы тиімді ойлаудың нәтижесі.
Жер астында жасалған ядролық жарылыстардың сейсмикалық дүмпулері эпицентрге жақын орналасқандықтан оның зиянды әсері туралы мәлімдемелер ерекше орын алады. «Сынақ алаңында жүргізілген сынақтар суару қондырғыларының жағдайына, су ағынына айтарлықтай әсер етті. Жер асты сулары бұзылды, су құдықтарының дебеті азайды, су көздері қашықтап кетті. Сейсмикалық толқын жер сілкіну көзінің тереңдігіне байланысты тез ыдырайды екен. Семей полигонында су сынамасын алу үшін арнайы сынақ ұңғымалары болған, ал оларда жарылыс эпицентрінен небары үш шақырым қашықтықта орналасқандықтан, айтарлықтай өзгерістер болмаған көрінеді. Әрине, оған сенуге бола қоймас.
Жерасты ядролық жарылыстары жергілікті халықтың психикалық жай күйіне орны толмас зиян келтіргені бүгінде белгілі болып отыр. Сол кездері белгілі бір себептермен Курчатов әскери қалашығының тұрғындары үшін әскери билік ешбір алаңдамаған және олардың денсаулығы туралы мәлімет бермегені де белгілі болып отыр.
Біз ол туралы белгілі зерттеушілер А.Л.Яншин мен А.И.Мелуаның «Экологиялық қате есептеулерден алынған сабақтар» кітабынан оқып білдік.
Кітаптың бір тұсында: «Әрбір жерасты жарылысынан кейін басы ауырып, балтыры сыздаған адамдар Семей ауруханасына барып жатты. Полигоннан алыс емес жерде орналасқан шаруашылықтарда жүні сыпырылып түскен ірі қара малдардың өлігі жатты. Нәрестелер мен балалардың өлімі жоғары, олардың даму ерекшеліктерінде ақаулар үлесі өсуде, жалпы аурушаңдық пен өлім-жітім жоғары, психогендік бұзылулар, психикалық дамымау жағдайлары өсе түскен. Мұнда бүкілодақтық суицид деңгейі салыстырмалы түрде бір жарым-екі есе жоғары. Ісік алды тері аурулары көбейіп, ағзаның иммунологиялық статусының көрсеткіштері төмендеген...»- дейді сол кездегі жағдайды зерттеген авторлар.
Сұрақ бірден туындайды: неліктен техногендік жер сілкінісінен психикалық аурулар көбейген? Жер бетінде жүздеген миллион адамдар сейсмикалық белсенді аймақтарда тұрады, олардың ата-бабалары мұнда ғасырлар бойы өмір сүріп келеді. Ал психикалық аурулары бар нейротиктердің саны АҚШ -та немесе Еуропаға қарағанда жоғары емес, бірақ төмен. Неліктен?..
Кітап авторларының дәрігерлер емес екенін және олардың Семей өңірі тұрғындарының сауалнамасына қатыспағанын, тіпті халықтың денсаулығының жай-күйі туралы нақты көрсеткіштерге де жүгінбегенін есте ұстаған жөн. Бұлардың ешқайсысы, жерасты ядролық жарылысын көздерімен көрмесе де, фактураға жүгінгенін көреміз. Олар генетиктердің, онкологтар мен эпидемиологтардың, психиатрлар мен химиктердің берген ақпараттарына жүгінгенін айтпағанда, әртүрлі ондаған мамандардың сала бойынша зерттеулеріне зер салғаны байқалады.
Саясат тақтасындағы екеу
Жалпы, Семей өңірі 5 балдық табиғи сейсмикалық аймақта орналасқан. Ең күшті зарядтарды жер асты сынау кезінде күшті күйзелістерден үш ауылдың тұрғындары (1640 тұрғын) бастан кешіріпті. Соққылар бір жарым есе көп тұратын аймақтан шалғай ауылдарда 1 ұпайға төмен болған. Ал Семейде және облыстың басқа қалалары мен ауылдарының барлығында дерлік сейсмикалық әсер 2 баллдан аспаған. Бұл (12 баллдық Рихтер шкаласы бойынша) мұндай күйзелістерді ғимараттардың жоғарғы қабаттарында тұратын сезімтал үй жануарлары мен адамдар ғана сезінетінін білдіреді.
Жер астындағы ядролық зарядтардың жарылуынан туындайтын сейсмикалық тербеліс полигонға іргелес жатқан облыстар мен Семей қаласының тұрғындарына жағымсыз психотравматикалық әсер еткен. Әрине, бұл арқылы кеңестік үгіт-насихат машинасы халықтың психикасына үлкен соққылар берген. Биліктің жоғарғы эшелонында тамыр жайған КСРО-ның жаулары Семей полигонындағы сынақтарға қатысты материалдардың шектен тыс құпия болуын ақылмен пайдаланған. Жер астындағы ядролық жарылыстардың салдары туралы нақты деректердің құпиялылығына сілтеме жасап, барлық жерде жалған хабарлар таратып, радио мен сейсмофобияға, ең бастысы, социалистік жүйеге жасалып жатқан қастандықтың соңын наразылыққа ұластыруға тырысқан. Мұнда негізгі екі фигураның аты айрықша аталады.
Негізі бұл зерттеу еңбек – сол кездердегі президенттер, ғалымдар, инженерлер, дипломаттар, сарбаздар, тыңшылар, саясаткерлер және басқалар туралы қару -жарақ үдерісінің локомотивін бәсеңдетуге тырысқан адамдар туралы әңгіменің басы. Олар қорқыту арқылы қол жеткізілген тепе-теңдікке жеке қарсылықты басшылыққа алып, қаруды жобалау мен қолданудағы жеке тәжірибеден немесе ықтимал соғыс салдары алдында бар ауыртпалықтан құтылғысы келді, - дейді кітап авторлары.
–Бұл драманың ортасында екі фигураның екеуінің де романтиктер екенін, екеуі де күшейіп келе жатқан қауіпті көріп, қалыптасқан тәртіпке қарсы шыққан революционерлер,-дейді. Кеңес Одағының соңғы көшбасшысы Михаил Горбачев зорлық-зомбылықты жек көрді және өзінің азапталған елін құтқарамын деп үміттеніп, ашықтық пен «жаңа ойлау» жүйесі үшін күресті. Америка Құрама Штаттарының 40-шы президенті Рональд Рейган келіссөз жүргізуші және идеалист болды. Оның капитализм мен американдық данышпандық жеңісіне деген сенімі мызғымас еді. Ол ядролық қаруды біржолата пайдаланудан шығаруды армандады.
Рейган мен Горбачев жалғыз болған жоқ. Басқа адамдар да қауіпті болдырмауға тырысып, мақсатты, саналы, жақсы қиялмен өмір сүруді армандады. Кітаптың мақсат-мұраты – қырғи-қабақ соғыстың қалай аяқталып, оның артында қандай қауіпті мұра қалдырғанын айтып, оқиғаны ашық көрсетуді мақсат еткен. Бұрынғы уақытта тарихи шындықтар американдық триумфализмнің тоғысқан жерінде немесе Мәскеу тарапынан құпия және жалған ақпарат пердесінің артында жасырылатын. Олар КСРО -да шынымен не болып жатқанын және неге солай болғанын жасырғаны байқалады. Қолында жаңа айғақтар болған кезде, Горбачевтің дүрбелең билігі кезінде Кремльдің жабық есік жағдайында болған талқылауларды жақсы түсінген іспетті. Олар мықты маневр жасау арқылы қарсыластарын жігерлендіріп отырған. Терең тамырланған, әскери-өнеркәсіптік кешеннің қуатты күштеріне сараптама жасап отырған. Елдің қай бағытта жүріп жатқанын зерттеп, оны түбегейлі өзгертудің жолын іздеген. Бас хатшы Горбачев көптеген ракеталардан бас тартуға, Кеңес Одағын жаһандық қарсыластықтан шығаруға, әскери шығындарды қысқартуға және Еуропадан әскерлерін шығаруға шешім қабылдауына да ықпал еткен. Олар инженерлер ұсынған кеңестік «жұлдызды соғыстың» өршіл жоспарларын жерлеуді қолға алған. Жаңа деректер, әсіресе, сол кездегі күнделіктер мен құжаттар Горбачев пен Рейганның бір-біріне қалай қарағанын, олардың көзқарастары іс-әрекеттерінде қалай көрініс тапқанын, ішкі қайшылықтармен және идеологиямен орасан зор сенімсіздікпен күрескенін нақтырақ көруге мүмкіндік береді. Кеңес Одағын жаһандық қарсыластықтан шығару, әскери шығындарды қысқарту және Еуропадан әскерлерді шығаруды қолға алған.
Бұл дәуірде ядролық қару басты қауіп болса, тағы бір сұмдық жаппай қырып-жою қаруы колбалар мен ферментаторларда пісіп жатты. 1975-1991 жылдар аралығында Кеңес Одағы жасырын түрде биологиялық қарумен жұмыс жасады. Кеңес ғалымдары емделмейтін аурулардың қоздырғыштарын жасауға тырысып, генетикалық эксперименттер жүргізді.
Хиросима мен Нагасаки заманынан бері ядролық қару ешқашан ұрыс кезінде қолданылмаған, бірақ жүздеген сынақ жарылыстары планетаны дүр сілкіндірді. 1963 жылы Кеннеди мен Хрущев сынақтарға ішінара тыйым салу туралы келісімге қол қою арқылы атмосферадағы, ғарыш кеңістігіндегі және мұхиттағы жарылыстарды тоқтатты, бірақ жерасты жарылыстары жиі болды. 1974 жылғы сынақтарға тыйым салу шартына сәйкес, қуаттылығы 150 килотоннадан асатын жерасты жарылыстары жасалмауы керек еді. Алайда бұл құжат ешқашан ратификацияланбаған. Сынақтар үнемі күдікті болды. Америка Құрама Штаттары өзінің құпия сынақтарын өткізді ал КСРО шарттарды бұзды деп айыпталды.
1985 жылы, Хиросимадан қырық жыл өткен соң, Горбачев тестілеуге біржақты мораторий жариялап, АҚШ-ты соған сәйкес болуға шақырды. Горбачев мораторий Рейганның стратегиялық қорғаныс бастамасының дамуына кедергі болады деп үміттенді. Тестілеу жұмыс істейтін ядролық рентгендік лазерді жасау үшін қажет болды. Рейган тыйымның сақталуын тексеру мүмкін еместігін айтып, Горбачевтің мораторийін орындаудан бас тартты. Сөйтіп, тексеру дауы әрі ғылыми, әрі саяси мәселеге айналды. Рейганның бас тартуының тағы бір себебі болды. Бұл арада американдық конструкторлар оқтұмсықтардың жаңа буынын сынақтан өткізгісі келді. АҚШ Горбачевтің мораторийін «үгіт машинасы» деп санады. 1949 жылдан бастап мораторий басталғанға дейін Кеңес Одағы 628 ядролық жарылыс жасады. Ал Америка Құрама Штаттары, Чернобыльдан бірнеше күн бұрын, Джефферсон кодымен 978-ші сынағын өткізді.
1986 жылдың көктемінде атом өнеркәсібі тестілеуді қайта жалғастырамыз деп Горбачевке қысым да көрсетілді. Оның бейбіт бастамасы, біржақты мораториясы нәтиже бермеді.
Осы ауыр күндерде академик Велихов тағы да Горбачевке жол көрсетті. Оның Батыстағы байланысшылары бірінші орынға шықты. Велихов АҚШ-тың үкіметтік емес орталарында Рейганның саясатына күмәнмен қарайтын тәуелсіз ойлы адамдар бар екенін білді. Олардың бірі – физик, Принстон университетінің қоғамдық және халықаралық саясат профессоры, американдық ғалымдар федерациясының төрағасы Франк фон Хиппель еді. Бұл топ 1945 жылы өздері жасаған технологияны бақылау қажеттілігіне алаңдаған ядролық ғалымдардан құрылды. Фон Хиппель «қоғамдық мүдде туралы ғылым» деп атаған нәрсемен айналысты: ол мемлекеттік саясатқа әсер етуге тырысты. 1980 жылдардың басында ол ядролық үнқату қозғалысының мүшесі болды және өзінің кейбір бастамаларына аналитикалық негіз құруға тырысты. Идея американдық ғалымдар арасында танымал болды. 1970 жылдары американдық плутоний өсіру бағдарламасына қарсы шыққан атом энергетигі Кохран Америка Құрама Штаттарында жасырын ядролық сынақтардың дәлелдерін табуға тырысты. Рейган билікке келген кезде, ол қоршаған ортамен шектеліп қалмау үшін, өзінің жұмыс өрісін кеңейтуге қызығушылық танытты. 1986 жылдың наурызында Кокран Вирджиниядағы американдық ғалымдар федерациясының конференциясына қатысты. Үзіліс кезінде ол фон Хиппелмен сейсмикалық тексеру тәжірибесі туралы сұхбаттасты.
Кеңестік республикалардың ықпалы бойынша Қазақстан алдыңғы орында тұратын. Мұнда әскери полигондар мен қару-жарақ қоймалары болды. Шалғай далада Кеңес Одағы ядролық, химиялық және биологиялық қаруға арналған полигондар мен зауыттар салды. Негізгі полигон Семей өңірінде шоғырландырылды. Онда 1949 жылдан 1989 жылға дейін 456 ядролық жарылыс жасалды: 86-сы ауада, 30-ы жер бетінде, 340-ы жер асты тоннельдері мен шахталарда. Инфекция жергілікті тұрғындарға қатты әсер етті.
Жеңіс
1994 жылы 14 ақпанда Қазақстан Президенті Нұрсұлтан Назарбаев АҚШ-қа алғашқы ресми сапар жасап, Президент Клинтонмен оңаша кездесті. Ақ үйдегі салтанатты жиында Клинтон Назарбаевтың «батылдығын, көрегендігі мен көшбасшылығын» жоғары бағалап, АҚШ-тың Қазақстанға беретін көмегін үш есеге арттырып, оның 311 миллион долларға жететінін мәлімдеді.
Бұл ізгі ниетті көрсетуге және ядролық қаруды таратпаудың маңыздылығын атап өтуге ашылған алғашқы жол еді. Бұл – Қазақстан дамуының логотиві. Бұл – Қазақстанның ең биік күні!
