РУХАНИ ЖАҢАРА БІЛУДІҢ НЕГІЗІ ПРАГМАТИКАЛЫҚ ОЙЛАУДА

Қазіргі таңда Қазақстан қоға­мында үлкен жаңаша серпілістер орын алуда. Бұл серпілістердің бар­лығы 2050 жылға дейін әлемнің дамыған 30 елінің қата­рына кіруді мақсат тұтқан Елба­сымыз Н.Назар­баев­тың «Бола­шаққа бағдар: руха­ни жаңғыру» мақала­сына негіздел­ген мәде­ниет­тің барлық саласын­дағы жаңару мен жаңғы­рудың мүм­кіндік­теріне байланысты екені даусыз.

Қазіргі кездегі әлемдік инте­грация мен жаһандық деңгейдегі құндылықтардың алмасу дәуірін­де Қазақстан қоғамы үшін даму бағдарларын анықтау мен жос­пар­лауда қалыптасқан дәстүрлі дағдылар мен стереотиптерді қайта қарастыру, керек десеңіз, дүниетанымдық құндылықтар жүйесін қайта қалыптастыру керектігін ұғынып, қабылдай білу маңызды орынға ие болуда. Біздікі және өзгенікі деп бөлу мен мәдени оқшаулану жергілікті және жаһан­дық үдерістерді бұрмалап қабылдауға алып келіп қана қоймай, сондай-ақ, ғылыми-техникалық ілгерілеуді тежеп, сыртқы сын-тегеуріндерге икемде­ліп, бейімделу мүмкіндігін шек­тейді. Осы тұрғыда жаһандық эко­номикалық өзгерістердің ауқымын, саяси стратегиялық бағыттың жолдарын, ғылыми-техникалық жаңарудың мүмкін­діктерін сараптан өткізіп, соған сай реализм мен прагматизм құндылықтарын қабылдауға мүмкіндік алу керекпіз.

Біздің түсінігімізде қалыптас­қан прагматизм бүгінге дейін біздің танымымызға жат, батыс­тық өлшемдегі ойлау жүйесі ретінде қарастырылып, белгілі бір рухани түсініктерден ада, таза эгоистік пайдаға негізделген нарықтық ұғым ретінде ғана қарас­тырылып келді. Шын мә­нінде прагматизмнің о баста қалыптасуының өзі ғылыми әдістемелік тұрғыда тәжірибенің орны мен рөліне басымдық беруден туындаған. Кейін ғана ғылыми қауымдастық шеңберінен шығып, жалпы философиялық түсінікке айнала отырып өмірлік, танымдық, этикалық және дін мәселелерді шешуге араласа бас­тады. Осы деңгейде прагмати­калық құндылықтарды өз таны­мымыздың шеңберінде қайта қарастырып, жаңару толқынына ілесу мақсатында өмірлік, философиялық қағида деңгейінен орын бергеніміз абзал. Шынайы­лыққа және тиімділік мәдениетіне негізделген прагматизм қағида­лары жаһандық дамудың сындар­лы сынақтарынан өтіп, рухани тұрғыда жаңғыруды, ғылым мен білім тұрғысынан жаңаруды мақсат тұтқан мемлекеттер мен халықтар үшін қазіргі таңдағы дамудың сәтті, әрі тиімді үлгілерінің бірі болып табылады.

Ел Президенті Н.Назарбаев­ үстіміздегі жылдың 10 қаң­тарындағы Қазақстан халқына Жолдауында алдымен адам капи­талын қалыптастыруды, ал оны қалыптастыру үшін білім берудің сапасы мен технологиясын жетіл­діруді сөз етті. Адам капиталын қалыптастыру тек білім беру арқылы ғана жүзеге асырылып қоймайтыны түсінікті, сол үшін де прагматикалық ойлау дәстүрін дәстүрлі құндылықтарымызда жаңғыртып, қоғамдық танымда жаңартуымыз маңызды орынға шығады. Қандай да бір бар ре­сурстардың мөлшерін біле отырып, олардың жұмсалуы мен бола­шағын айқындау, еліміздің эко­номикалық ахуал деңгейін пай­далы ресурстардың мүмкіндігімен теңестіру; ысырапшылдықты, астамшылдықты, мақтан үшін асып-тасуға шек қою, «көрпесіне қарай көсілетін» заманда тыраш­танып «сыртының бүтіндігін» ғана көрсетіп қоймай, «ішінің түтінін» де сейілту; материалды және рухани құндылықтарды бағалай отырып, болашақ бағдарына нақты баға беру, ұлттық рухты жаңғырту, материалдық игілік­тердің шынайы бағасын беру; салауатты өмір салтын ұстануға, өз маманды­ғының шеңберінде жетістікке жетуге, білім алып біліктілікті арттыруға шынайы мақсат қоя білу сияқты прагма­тикалық бағ­дарларды тұрмыс төңірегіне топтастыру қажет.

Мемлекеттің саяси ұстаны­мының негізінде  елі­міздің басым бөлігі қазіргі нарық­тың бет-бейнесімен жүздесіп, шынайы келбетін танып-білуде. Жаһандық бәсекеге қабілетті ел болудың үмітін үкілеген халқы­мыз қандай да бір радикалды идеялардан бас тартып, толерант­тылық принцип­теріне негізделген дамудың өзіндік жолын қалыптас­тыра білді. Сол жолды прагматизм қағидала­рымен әрі қарай дамы­тып, жетілдіру мемлекеттің мақсат тұтқан, тарихтың толқынында мәңгілік ел болу мұратын арқа­лаған еліміздің әлемнің дамыған 30 елінің қатарына кіру мүмкін­дігіне шынайылық сипат береді.

Прагматикалық ойлау туралы сөз қозғағанда, батыстық құн­дылықтар мен мәдениет өлшемде­рін толыққанды қабылдау деп түсіну, ғасырлар бойы қалыптас­қан дәстүрлі дүниетаным мен құндылықтарымызды жоққа шығару деген ұғым қалыптастыр­мауы тиіс. Өйткені, осындай ойлаудың формалары Еуразия кеңістігінде емін-еркін ежелден ен жайлап келген қазақ халқы үшін таңсық нәрсе емес. Табиғат ың­ғайына қарай көшіп-қонған халқымыз, сол жер-ана, табиғи құбылыстармен етене араласып өмір сүруге талпынған, осы тұр­ғыда көптеген даналық ұғым­дар­ды, ырым мен тыйымдарды қа­лыптастыра білген. Нағыз күштіні білектен емес, білімнен таныған қазақ даналығы «байлы­қтың қолдың кірі екендігін» нұсқап, материалдық пен рухани құнды­лықтардың нақты бағасын бере алған. Ердің ерлігін жырлап, елдің елдігін дәріптеген ұлық бабала­рымыз, судың да сұрауы барын ескертіп, қоғамдағы теңдік­ті, құқық тұрғысындағы міндет­терді белгіледі. Осының барлығы праг­матикалық ойлаудың дәстүрлі танымымыздан алшақ еместігін айқындайды.

Манат КАНАҒАТОВ,

М.Тынышбаев атындағы

Қазақ көлік және

коммуникациялар академиясының аға оқытушысы.