Қасіреттен қасиет іздеген

Бүкіл ел болып жиырма жылдан бері ашар­шылық пен саяси қуғын-сүргін құрбандарын еске алу күнін атап келеміз. Бұл күні бүгінгі ұрпақ тәуелсіздігіміздің жолында құрбан бол­ған миллиондаған бейкүнә тағдырлардың ал­дында бас иіп, олардың рухына тағзым етеді. Рухымызды жанып, болашаққа үндейтін бұл игі дәстүрді ғылыми негіздеуде тарихшы-ғалым­дардың үлесі аз емес. Осы бағытта өнімді де өтімді еңбек еткен ғалымдардың бірі – тарих ғылымының докторы, профессор Талас Омар­беков.

Ақтаңдақтар айғақтарын ақтарды

Қазақ тарихында заман алмасқан  ХХ ғасырдың 20-30 жылдары апатты револю­циялық өзгерістердің реформалық модер­низацияға ұласқан кезеңі ретінде бағала­нады. Кеңестік тарихнама бұл кезеңді ұлы орыс халқының «ағалық қамқорлығымен» қазақ халқының әлеуметтік-экономикалық өрлеуге, мәдени дамуда биік жетістіктерге қол жеткізген жылдары ретінде бағалады. Ең бастысы, көшпелі қазақ елі социалистік ұлтқа айналып, индустриялы ел болды деп дәріптелді. Осындай «жетістіктерге» қандай құрбандықтар арқылы қол жеткені жөнінде ешқандай дерек айтылмады. Осылайша қазақ тарихының мазмұнында «ақтаңдақ» тақырыптар қалыптасты. Ол тақырыпты қозғаған тарихшының тағдыры не боларын ойлаудың өзі қорқынышты еді тоталитар­лық қоғамда.

Қазақстанда қайта құру жылдары елдің рухын көтерудің бір жолы — тарихымыздағы осы «ақтаңдақ» тақырыптарды ашып, ақиқатты қалпына келтіру болды. Кәсіпқой тарихшы ретінде Талас Омарбеков қайта құрудың алғашқы жылдарынан бастап еліміздегі ұжымдастыру мен отырықшылан­дырудың кеңестік идеология тұмшалаған құпиясының сырын ашуға білек сыбана кірісті. Жалаң сөзбен дау шешілмейді. Жур­налистер мен көсемсөзшілердің жазған­дары елді елең еткізері рас. Бірақ ол ойлар ғылыми негізделуі, дерекпен дәйек­телуі керек қой. Мәселеге кәсіби тарихшы ретінде қараған Талас Омарбеков отандық және шетелдік архив қорларында айлап отырып, тақырыптың мәнін ашатын ғылы­ми деректерді жинастырды. Сол кезеңде дерек пен дәлелге негізделген Таластың мақалаларын көпшілік асыға күткен болса, интеллектуалды орта оларды іздеп жүріп оқыды, сөздеріне дәйек етті. Бұл — Талас Омарбековтің жұлдызды сәттері болатын…

Тақырыпқа тереңдей енген Таластың «Тарих тағлымы не дейді?» (1993), «Зоба­лаң» (1994 ж), «20-30 жылдардағы Қазақ­стан қасіреті» (1997 ж.) атты іргелі еңбектері отандық тарих ғылымдағы елеулі құбы­лысқа айналды. Қазақ поэзиясында Төле­ген Айбергенов, Мұқағали Мақатаевтың құбылысы тұтастай буынның ақындарына үлгі-өнеге болғандығы сияқты Талас Омар­беков құбылысы да Отандық тарих ғылы­мында жаңа буын тарихшыларға осындай өнеге болды. Тәңірінің жазуымен тарих­шылардың бәріне бұйыра бермейтін бұндай бақ Талас ағаға бұйырыпты.

Саяси билік сырт айналды

Отан тарихының қасіретінен рухани жаңғыруға өзек болатын қасиет іздеген тарихшы мақсатына жете алды. Сол бір қасіретті оқиғалардың себебін іздеушілер әр түрлі пікірлер айтып жататын. Жекелей алғанда бәрі де дұрыс. Бірақ халқымызды алапат аштыққа, қызылтабан босқыншы­лыққа, жойдасыз қуғын-сүргінге ұшыра­тып, миллиондаған тағдырды ажал құштыр­ған қасіреттің ең басты себебі – халқы­мыздың саяси биліктен айрылып қалған­дығы екендігін алғашқы болып тұжырым­даған да Талас Омарбеков болыпты. Демек, отан тарихындағы Талас Омарбековтің орны мен рөлі жөнінде соқталы пікір айтуға болады.

Тәуелсіздік рухы дарынды тарихшы­лардың тұтастай шоғырын дүниеге әкелді. Олардың әрқайсының да тәуелсіз тарихи сана қалыптастыру бағытында атқарып келе жатқан еңбектері ерен. Сондай тарихшы ғалымдардың арасында Талас Омарбеков

— қайта құру кезеңінде Отан тари­хының «ақтаңдақтары» жөнінде алғаш мәселе көтергендердің бірі;

— тарихшыларға тарихты жаңа мето­дологиямен жазуда үлгі-өнеге болған­дардың бірі;

— еліміздің тарих ғылымының дамуына методологиялық негіз қалаған «Ұлттық тарихи сана қалыптастыру тұжырымда­масын» дайындаушылардың бірі;

— кәсіпқой тарихшылардың тұтас шоғырын дайындаған ғалымдардың біріне айналды.

Осындай ортақтықпен қатар Тәңірінің берген дарыны мен еңбекқорлығы Талас Омарбековті отандық тарихшы ғалымдар­дың бірегейіне айналдырды. Ол

— қазақтың ХХ ғасырдың 20-30 жыл­да­рындағы «ақтаңдақтарын» ашып, оның тарихи деректерін ғылыми айналымға шығарушылардың бірегейі:

— Кіші Қазан, күштеп ұжымдастыру, отырықшыландыру, кеңестік ауылшаруа­шылық реформаларына қарсы шаруалар­дың қарулы бас көтерулері мен науқан салықтарға қатысты кеңестік тарихнама­ның негізсіздігін әшкерелеп, тақырыптың ұлттық мүддеге байланған методологиясын ұсынушылардың бірегейі;

— дәстүрлі тарихи деректер – шежіре­лерге негізделген қазақтың этнотарихын қалпына келтіруді ғылыми негіздеушілердің және осы бағытта кешенді зерттеулер жүргізген тарихшылардың бірегейі болып тарих ғылымында өз орнын алды.

Міне, осындай бірегейліктер Талас Омарбековті тәуелсіздік жағдайында тарих ғылымының даму бағыттарының теория­лық-методологиялық негізін айқындаған үлкен тарихшы-ғалым деп бағалауға негіз болады. Ғалымның бұндай жаңашылдық еңбегі өзі тәрбиелеген ондаған шәкірттерінің зерттеулері арқылы тақырыптың аясын кеңейтіп, ізденістер мазмұнын байытты, тарихи танымды тереңдетті. Ең бастысы, бұл құбылыстың барынша ғылыми сипат алып, еліміздің гуманитарлық кеңістігінде толық мойындалғандығы һәм ақиқатқа айналып, рухты жанитын тарихи сана болып күнделікті қолданыста берік орнық­қандығы. Бүгінгі ұрпақ мектеп, колледж, жоғары оқу орны қабырғасында Қазақстан тарихының тұтас кезеңін Талас Омарбе­ковтің тұжырымы арқылы танып өсті.

Зерделі зерттеулер зиялылыққа тән

Қайта құру жылдары басталып, тәуел­сіздік жағдайында тарихи сана қалып­тастырушы қуатты факторға айналған ХХ ғасырдың 20-30 жылдарындағы Қазақстан тарихының толығымен ғылыми қалпына келтірілуін профессор Талас Омарбековтің есімімен байланыстырамыз. Ал өзінің ғылы­ми-шығармашылық қызметін осы кезеңнің тарихын зерттеумен бастап, бұл күнде іргелі еңбектерімен отан тарихына олжа салып жүрген кәсіпқой тарихшы­лардың қуатты тобын Талас Омарбековтің ғылыми мектебінің өкілдері деп танимыз. Ресей тарих ғылымында ғылыми мектеп мәселесі айқын. Онда жекелеген тарихшы­лардың белгілі бір тақырыптарға, теория­лық-методологиялық ұстанымдарына қарай қалыптасқан дәстүрімен, тұжырым­дарымен айқындалатын ғылыми мектептер қалыптасқан. Кеңестік қоғамда қазақ кәсіп­­қой тарих ғылымының кештеу қалып­тасуы, тоталитарлық биліктің қысымы, кадр тапшылығы және т.б. себептерге бай­ла­нысты тарих ғылыми мектептер мен ака­демиялық үлгіде қалыптаса алған жоқ. Деген­мен, тәуелсіздік жылдары тарих ғылымының қарқынды дамуының нәтиже­лері бұл мәселеге қатысты алдын-ала тұжы­рымдар жасауға мүмкіндік береді. Отандық тарих ғылымының жекелеген бағыттары мен тақырыптары бойынша М.Қозыбаев, К.Нұрпейіс, М.Асылбеков, Ж.Қасымбаев­тар ғылыми мектептердің негізін қалап кетті. Қазіргі кезде алаштануда М.Қойгел­диевтің, методология мен мәдениет тари­хында Х.Әбжановтың, археологияда К.Бай­па­қовтың, шығыстануда М.Әбусеи­тованың және т.б. бірқатар бағыттардың ғылыми мектептері дараланып келеді. Осылардың қатарында  ХХ ғасырдың 20-30 жылдарын­дағы кезең тарихына бағыт­талған Талас Омарбековтің ғылыми мекте­бінің де қалып­тасқандығын нық сеніммен айта аламыз.

Ұстаз-ғалымның кандидаттық, доктор­лық диссертация қорғаған шәкірттерінің қатары мол. Олардың өзі қазіргі кезде тарихшы ғалымдардың орта буынын құрап, республиканың жоғары оқу орындарында, ғылыми мекемелерде ұлттық тарихи сананы қалыптастыруға қызмет етіп келеді. Олар­дың өздері де соңына шәкірт ерткен ұстаз­дарға айналған. «Алдыңғы толқын ағалар, соңғы толқын інілер» деген ғой Абай дана. Кеше ағаларына іні болған Талас, бүгінгі күні інілеріне аға болып отыр. Бұл жай ғана ұрпақ сабақтастығы десек, жеріне жеткізіп айта алмағанымыз болар. Бұл жердегі маңыздысы ұлт рухының сабақтастығы болса керек.

Тарихшы А.Кроченің: «біз алыптардың иығында тұрған ергежей­лілерміз» деген сөзі бар. Кеңестік тарих ғылымының өткеле­гінен өткенімен тәуелсіздік жағда­йында коммунистік идеяның психология­лық комплекстерін сілкіп тастап, ұлттық идеяға қызмет етудің үлгісін көрсеткен ұстазы, академик Кеңес Нұрпейістей алып тұлға­дан дәріс алған Талас Омарбе­ковтың өзі қазіргі күні иығына үкілі үміттерін қондыр­ған алыпқа айналды.

Тарихшылардың әр буынының атқара­тын өз миссиясы, замана арқалататын жүгі болады. Тәуелсіздіктің елең-алаңында отан тарихының ғылыми ақиқатын қалпы­на келтіру тарихшылардың басты қызметі болды. Аға буын бастаған бұл миссияны Талас Омарбеков өте жоғары деңгейде атқара алды.

Тәуелсіздігіміздің толысқан тұсында тарихшылардың алдына жаңа міндеттер қойылуда. Сонау бір жылдары өзіне жол көрсеткен ағалары сияқты Талас Омарбе­ков те өз кезегінде кейінгі буын тарихшы­ларға жол көрсететін жасқа келіп отыр.

Халқымыздың бастан кешкен қасіре­тінен қасиет тауып, ол қасиетті рухани жаң­ғырудың өзегіне айналдыра алған профессор Талас Омарбековтен Отан тарихының күтері мол.

Хазретәлі ТҰРСЫН,

тарих ғылымының докторы, Қожа Ахмет Яссауи атындағы

Халықаралық қазақ-түрік университетінің профессоры,

Камалбек БЕРКІМБАЕВ,

педагогика ғылымының докторы, Қожа Ахмет Яссауи атындағы

Халықаралық қазақ-түрік университетінің профессоры.